Mga Sasakyang Dagat Ng Ating Mga Ninuno Ang mga unang tao sa silangang timog ng Asia ay dumating bandang 40, 000 at 50, 000 taon sa nakaraan, pagkatapos nilang tumawid sa dagat, kung minsan abot sa 65 kilometro ang layo, gamit ang mga ginawa nilang sasakyang dagat... --Sandra Bowdler, professor of archaeology, University of Western Australia, 1993
Ang paglawak ng mga tagapulo ng silangang timog Asia ay malamang nagsimula 8, 000 o 9, 000 taon sa nakaraan, sa pahiwatig ng katatapos lamang na pagsukat sa pamamagitan ng radiocarbon dating... --Eusebio Dizon, National Museum of the Philippines, 1993
PINAGTATALUNAN hanggang ngayon, at malamang matagal pang pagtatalunan kung kailan nagsimulang gumawa ng mga sasakyang tubig (watercraft) ang mga tao sa silangang timog ng Asia (Southeast Asia). Subalit tiyak na ang karamihan ng mga nag-agham (scientists) na bandang 4, 000 hanggang 5, 000 taon sa nakaraan - nuong panahong itinatayo ang mga pyramid sa Egypt - magana nang naglalayag ang mga tagapulong timog sa dagat silangan (Pacific Ocean ang tawag ngayon) at dagat kanluran (Indian Ocean ngayon), sakay sa mga dambuhalang bangka na ginawa nilang sari-sarili.
Mga Kagamitan Noon, Pamana Saatin Ngayon
Saksi ang mga taga-Europe na dumayo mula nuong 1, 500 taon sa nakaraan: Maliksi ang mga sasakyang dagat ng mga tagapulo, at mahusay silang maglayag nang malayo habang umiiwas sa bagyo o masamang panahon. At daig nila sa bilis ang mga barko ng mga taga-Europe. Iba’t ibang uri ang mga sasakyang dagat na ginawa at ginamit ng mga unang tagapulo na naging ninuno ng mga tao sa silangang timog ng Asia (Southeast Asia) - ang mga taga-Pilipinas, Malaysia, Indonesia at, haka ng ibang nag-agham, ng mga taga-Vietnam, Cambodia at Thailand. Lahat ng mga sasakyang dagat ay gawa sa kahoy at, kung saan mayruon, sa kawayan. Lahat ay nagsimula sa punong-kahoy na pinutol, inuka at hinugis nang patulis upang umusad nang mabilis sa tubig. Ito ang naunang sasakyang tubig (watercraft), tinawag na bangka (dugout canoe) at pinaka-marami sa lahat ng sasakyang tubig sa Pilipinas ngayon. Bangka muna (Sapantaha na naunang ginamit ang balsa (raft), mga kahoy o kawayan na pinagtali-tali, pinalutang sa tubig at pina-usad sa pamamagitan ng tukod o saklay. Walang katibayan ang sapantaha maliban sa mas madaling gawin ang balsa kaysa sa bangka. Ano pa man, ang balsa na tinawag ng iba na salambao at gamit pa hanggang ngayon sa pangisda sa dalampasigan (coastline) ay hindi maituturing na sasakyang dagat.) Ang bangka, pinausad sa pamamagitan ng sagwan (remo, oar), ang naging batayan ng iba pa, at mas malaking sasakyang dagat, sa buong silangang timog ng Asia at sa magkabilang dagat India at Pacific nuong unang panahon. Hanggang kailan lamang, gamit pa ito sa Hawaii, mahahabang bangka na sakay ng 10 o higit pang
(remeros, rowers). Ipinagdiriwang taon-taon ang dragon boat races (habulan ng mga bangka) sa Hongkong hanggang ngayon. Tinawag na baloto, lalo na sa bandang Mindanao, ginamit itong bangka pagtawid sa mga ilog, at pabagtas sa dagat kung malapit at nararating nang pabaybay sa dalampasigan. Naging tunay na sasakyang dagat ang bangka nuong kabitan ng katig (outrigger) sa isa o magkabilang tabi. Tinawag itong tapake (tapaque sa sulat ng Español) sa bandang Batangas at Mindoro, at karaniwang ginamit paglikwas sa nayon upang magkalakal o pagdalaw sa mga karatig pulo. Mas malayo ang narating ng tapake nang tayuan ng layag (vela, sail) na karaniwang hugis tatsulok (lateen, triangular) upang mabilis tugisin ang tungo ng hangin. Nuon natutong maglayag ang mga tagapulo. Sumikat ang vinta bilang sasakyang dagat ng mga Muslim sa Sulu at Mindanao. Ang vinta ay karaniwang tapake na nilagyan ng malaking layag na hugis tatsulok nuong una at cuadrado pagkatapos gayahin ang layag ng mga taga-Europe na dumayo sa Asia. Ang mga tao sa mga kapuluan mula Basilan hanggang Tawi-Tawi, ang mga Bajao, Samal at iba pang Lutao (‘laut tao’ o taong dagat), ay karaniwang namahay sa kanilang mga bangka. Bihira silang lumapag sa lupa, madalas upang ilibing lamang ang patay, kaya lumaki silang bihasa sa paglayag sa dagat. Panahon ng ‘Parao’ Dahil sa paglubog sa dagat ng mga lupain nila, dahil sa pagdami nila at dahil sa pagdanak ng maraming dayuhan, napilitan ang mga tagapulo sa silangang timog Asia na tuklasin ang paglayag, at tutuhanin ang paglaot sa dagat... --Bunkminster Fuller, The Critical Path, New York, 1981 Itong husay sa dagat, saliw sa malaking layag, ang dahilang napakabilis ng vinta at ang mga bangka ng mga taga-Guam na hinangaan nina Ferdinand Magellan nuong 1521. Subalit maliit lamang ang vinta at ang karaniwang gamit ay pangisda lamang, at dahil sadyang matulin, pagpuslit (smuggling) ng contrabando, kaya naging bantog. Upang makapag-kalakal nang malaki at upang makapag-sakay ng marami, kinailangan ang sasakyang dagat na mas malaki at mas matatag kaysa sa tapake o vinta. Batay sa tabâ at habà ng mga punong kahoy na naputol, naglunsad ng malalaking bangka ang mga tagapulo. Sa ilang bahagi ng Visaya, tinawag nilang basnig ang ganitong mas malaking bangka subalit parao ( prau at proa sa sulat ng mga taga-Europe at America), padao o palao ang lumawak na tawag sa maraming pulo sa silangang timog ng Asia at dagat Pacific na narating sa pamamagitan ng bangkang ganito nuong bago pa mag-panahon ni Jesus Christ (‘panaon’ ‘palawan’ o ‘paragua’ ang itinawag sa mga puok na dinadayo ng parau). Ang ibang parao ay dambuhala, nasasakyan ng 100 tao. Kinabitan pa ang mga katig sa tabi, ng lambat at sampahan ng mga taga-sagwan o imbakan ng mga ari-arian. Ginamit ang parao pangsalakay (war canoe), tulad ni Juan de Salcedo, apo ni Miguel Lopez de Legazpi, dahil nakaka-tawid sa dagat, nakaka-pasok sa mga ilog at maraming naisa-sakay na mandirigmang Bisaya at Tagalog na kakampi niya at tumulong sumakop sa iba’t ibang bahagi ng Luzon nuong 1570s. Mabilis, nakaka-singit kahit saan, at marami ang naisasakay, parao rin ang ginamit ng mga taga-Sulu, Mindanao at Borneo pagdambong (piracy) sa ibang bangka sa dagat o pagdukot ng mga tao sa Visaya at Luzon upang ipagbili bilang mga alipin. ‘Balanghay’ o ‘Baranggay’ at ‘Koro-Koro’ Itong sahig na kahoy o kawayan ang dahilan napagkamalan ni Matandang Pliny (Pliny the Elder), manalaysay na taga-Roman empire, mahigit 2, 000 taon sa nakaraan, na sa mga ‘balsa’ tumatawid ng dagat ang mga tagapulo na nagkalakal sa India, Africa at Arabia. Pinatayog at pinatulis ng mga tagapulo ang magkabilang dulo ng parao upang hawiin ang malalaking alon sa gitna ng dagat na madalas umaabot ng 2 o 3 metro ang taas. Nilatagan nila ng sahig (cubierta, deck) ang ibabaw ng parao upang may malakaran. Pang-silong sa init ng araw o patak ng ulan, nagtayo rin ang mga tagapulo ng maliliit na ‘bahay’ (‘balay, ’ ‘baray’ o ‘baday’ sa iba‘t ibang wika sa timog Pilipinas). Ito ang tinawag na mga balanghay o baranggay ng maraming lumikas (migrate) sa Pilipinas. Ang pang-lakbay sa Hawaii ay 2 parao na walang mga katig at pinagkabit ng sahig at kubo. Itong ‘pinagsama’ na may 2 layag ang tinatawag ngayong ‘catamaran.’ Sa bandang Borneo, ang malalaking parao ay niluklukan ng magagarang ‘bahay’ o ‘kubo’ upang sakyan ng mga datu at iba pang pinuno ng mga tagapulo. Ito ang tinawag na koro-koro (caracoa o caracao sa Español), madalas walang katig dahil pang-ceremonia at malalapit lamang ang nilalakbay. Kapag tumatawid ng malawak na dagat, parao rin ang gamit ng mga datu. Marami at malalayo ang nilayag ng mga ninunong tagapulo. Karamihan ng inabot nilang mga pulo sa dagat Pacific ay walang mga tao, at ang gawi nila ng paggawa ng bangka ay nanatili nang walang pagbabago, tulad ng mga tagapulo ng Yami at iba pang tagapulo ng Batanes na nakarating sa pulo ng Taiwan na mga parao pa rin ang gamit hanggang nuong 1930s. Ang mga tagapulo na nagpatuloy pa-hilaga, nakarating at namahay sa dulong timog ng China, ang nagdala ng gawi ng paglalayag sa dagat duon. Ganuon din ang nangyari sa mga narating na puok sa India at Arabia. ‘Dyong, ’ ang barkong may ‘balát’ Napansin nina Magellan at Antonio Pigafetta na hawig sa mga Arabe ang layag ng mga bangka sa Guam. Hindi nila nahula na ang layag na corteng triangulo ay hiram ng mga Arabe sa mga tagapulong ninuno ng mga taga-Guam at iba pang tagapulo sa dagat Pacific at silangang timog Asia. Namamangka, nangingisda at nagkakalakal ang mga tao duon, gamit ang kanilang mga bangka na malalapad, walang katig at walang layag. Ang mga taong dinatnan ng mga tagapulo daan-daan taon bago mag-panahon ni Jesus Christ ay palandas-landas lamang malapit sa dalampasigan, at hindi tumatawid ng dagat. Natuto silang gumawa ng mga bangkang pandagat at paano pumalaot sa gitna ng dagat. Ang mga taga-Arabia ay naakit gumawa ng mga bangka kahit na mga laki sa disierto dahil sa hilig nilang maglakbay-kalakal. Ang ginawa nilang mga bangka, tinawag na dhow, ay tulad sa mga parao. Pati ang mga layag ay tatsulok din. Hanggang ngayon, ang karaniwang bangka sa Arabia ay ang dhow na may tatsulok na layag, bagaman at hindi inukang punong-kahoy ang ginagamit nila. Dahil bihira ang punong-kahoy sa disierto, matipid sa kahoy ang ginawa nilang mga bangka, gaya sa gawi ng mga taga-Greece. Pinagpuputol nilang tabla ( planks) ang kahoy,
Saksi ang mga taga-Europe na dumayo mula nuong 1, 500 taon sa nakaraan: Maliksi ang mga sasakyang dagat ng mga tagapulo, at mahusay silang maglayag nang malayo habang umiiwas sa bagyo o masamang panahon. At daig nila sa bilis ang mga barko ng mga taga-Europe. Iba’t ibang uri ang mga sasakyang dagat na ginawa at ginamit ng mga unang tagapulo na naging ninuno ng mga tao sa silangang timog ng Asia (Southeast Asia) - ang mga taga-Pilipinas, Malaysia, Indonesia at, haka ng ibang nag-agham, ng mga taga-Vietnam, Cambodia at Thailand. Lahat ng mga sasakyang dagat ay gawa sa kahoy at, kung saan mayruon, sa kawayan. Lahat ay nagsimula sa punong-kahoy na pinutol, inuka at hinugis nang patulis upang umusad nang mabilis sa tubig. Ito ang naunang sasakyang tubig (watercraft), tinawag na bangka (dugout canoe) at pinaka-marami sa lahat ng sasakyang tubig sa Pilipinas ngayon. Bangka muna (Sapantaha na naunang ginamit ang balsa (raft), mga kahoy o kawayan na pinagtali-tali, pinalutang sa tubig at pina-usad sa pamamagitan ng tukod o saklay. Walang katibayan ang sapantaha maliban sa mas madaling gawin ang balsa kaysa sa bangka. Ano pa man, ang balsa na tinawag ng iba na salambao at gamit pa hanggang ngayon sa pangisda sa dalampasigan (coastline) ay hindi maituturing na sasakyang dagat.) Ang bangka, pinausad sa pamamagitan ng sagwan (remo, oar), ang naging batayan ng iba pa, at mas malaking sasakyang dagat, sa buong silangang timog ng Asia at sa magkabilang dagat India at Pacific nuong unang panahon. Hanggang kailan lamang, gamit pa ito sa Hawaii, mahahabang bangka na sakay ng 10 o higit pang
(remeros, rowers). Ipinagdiriwang taon-taon ang dragon boat races (habulan ng mga bangka) sa Hongkong hanggang ngayon. Tinawag na baloto, lalo na sa bandang Mindanao, ginamit itong bangka pagtawid sa mga ilog, at pabagtas sa dagat kung malapit at nararating nang pabaybay sa dalampasigan. Naging tunay na sasakyang dagat ang bangka nuong kabitan ng katig (outrigger) sa isa o magkabilang tabi. Tinawag itong tapake (tapaque sa sulat ng Español) sa bandang Batangas at Mindoro, at karaniwang ginamit paglikwas sa nayon upang magkalakal o pagdalaw sa mga karatig pulo. Mas malayo ang narating ng tapake nang tayuan ng layag (vela, sail) na karaniwang hugis tatsulok (lateen, triangular) upang mabilis tugisin ang tungo ng hangin. Nuon natutong maglayag ang mga tagapulo. Sumikat ang vinta bilang sasakyang dagat ng mga Muslim sa Sulu at Mindanao. Ang vinta ay karaniwang tapake na nilagyan ng malaking layag na hugis tatsulok nuong una at cuadrado pagkatapos gayahin ang layag ng mga taga-Europe na dumayo sa Asia. Ang mga tao sa mga kapuluan mula Basilan hanggang Tawi-Tawi, ang mga Bajao, Samal at iba pang Lutao (‘laut tao’ o taong dagat), ay karaniwang namahay sa kanilang mga bangka. Bihira silang lumapag sa lupa, madalas upang ilibing lamang ang patay, kaya lumaki silang bihasa sa paglayag sa dagat. Panahon ng ‘Parao’ Dahil sa paglubog sa dagat ng mga lupain nila, dahil sa pagdami nila at dahil sa pagdanak ng maraming dayuhan, napilitan ang mga tagapulo sa silangang timog Asia na tuklasin ang paglayag, at tutuhanin ang paglaot sa dagat... --Bunkminster Fuller, The Critical Path, New York, 1981 Itong husay sa dagat, saliw sa malaking layag, ang dahilang napakabilis ng vinta at ang mga bangka ng mga taga-Guam na hinangaan nina Ferdinand Magellan nuong 1521. Subalit maliit lamang ang vinta at ang karaniwang gamit ay pangisda lamang, at dahil sadyang matulin, pagpuslit (smuggling) ng contrabando, kaya naging bantog. Upang makapag-kalakal nang malaki at upang makapag-sakay ng marami, kinailangan ang sasakyang dagat na mas malaki at mas matatag kaysa sa tapake o vinta. Batay sa tabâ at habà ng mga punong kahoy na naputol, naglunsad ng malalaking bangka ang mga tagapulo. Sa ilang bahagi ng Visaya, tinawag nilang basnig ang ganitong mas malaking bangka subalit parao ( prau at proa sa sulat ng mga taga-Europe at America), padao o palao ang lumawak na tawag sa maraming pulo sa silangang timog ng Asia at dagat Pacific na narating sa pamamagitan ng bangkang ganito nuong bago pa mag-panahon ni Jesus Christ (‘panaon’ ‘palawan’ o ‘paragua’ ang itinawag sa mga puok na dinadayo ng parau). Ang ibang parao ay dambuhala, nasasakyan ng 100 tao. Kinabitan pa ang mga katig sa tabi, ng lambat at sampahan ng mga taga-sagwan o imbakan ng mga ari-arian. Ginamit ang parao pangsalakay (war canoe), tulad ni Juan de Salcedo, apo ni Miguel Lopez de Legazpi, dahil nakaka-tawid sa dagat, nakaka-pasok sa mga ilog at maraming naisa-sakay na mandirigmang Bisaya at Tagalog na kakampi niya at tumulong sumakop sa iba’t ibang bahagi ng Luzon nuong 1570s. Mabilis, nakaka-singit kahit saan, at marami ang naisasakay, parao rin ang ginamit ng mga taga-Sulu, Mindanao at Borneo pagdambong (piracy) sa ibang bangka sa dagat o pagdukot ng mga tao sa Visaya at Luzon upang ipagbili bilang mga alipin. ‘Balanghay’ o ‘Baranggay’ at ‘Koro-Koro’ Itong sahig na kahoy o kawayan ang dahilan napagkamalan ni Matandang Pliny (Pliny the Elder), manalaysay na taga-Roman empire, mahigit 2, 000 taon sa nakaraan, na sa mga ‘balsa’ tumatawid ng dagat ang mga tagapulo na nagkalakal sa India, Africa at Arabia. Pinatayog at pinatulis ng mga tagapulo ang magkabilang dulo ng parao upang hawiin ang malalaking alon sa gitna ng dagat na madalas umaabot ng 2 o 3 metro ang taas. Nilatagan nila ng sahig (cubierta, deck) ang ibabaw ng parao upang may malakaran. Pang-silong sa init ng araw o patak ng ulan, nagtayo rin ang mga tagapulo ng maliliit na ‘bahay’ (‘balay, ’ ‘baray’ o ‘baday’ sa iba‘t ibang wika sa timog Pilipinas). Ito ang tinawag na mga balanghay o baranggay ng maraming lumikas (migrate) sa Pilipinas. Ang pang-lakbay sa Hawaii ay 2 parao na walang mga katig at pinagkabit ng sahig at kubo. Itong ‘pinagsama’ na may 2 layag ang tinatawag ngayong ‘catamaran.’ Sa bandang Borneo, ang malalaking parao ay niluklukan ng magagarang ‘bahay’ o ‘kubo’ upang sakyan ng mga datu at iba pang pinuno ng mga tagapulo. Ito ang tinawag na koro-koro (caracoa o caracao sa Español), madalas walang katig dahil pang-ceremonia at malalapit lamang ang nilalakbay. Kapag tumatawid ng malawak na dagat, parao rin ang gamit ng mga datu. Marami at malalayo ang nilayag ng mga ninunong tagapulo. Karamihan ng inabot nilang mga pulo sa dagat Pacific ay walang mga tao, at ang gawi nila ng paggawa ng bangka ay nanatili nang walang pagbabago, tulad ng mga tagapulo ng Yami at iba pang tagapulo ng Batanes na nakarating sa pulo ng Taiwan na mga parao pa rin ang gamit hanggang nuong 1930s. Ang mga tagapulo na nagpatuloy pa-hilaga, nakarating at namahay sa dulong timog ng China, ang nagdala ng gawi ng paglalayag sa dagat duon. Ganuon din ang nangyari sa mga narating na puok sa India at Arabia. ‘Dyong, ’ ang barkong may ‘balát’ Napansin nina Magellan at Antonio Pigafetta na hawig sa mga Arabe ang layag ng mga bangka sa Guam. Hindi nila nahula na ang layag na corteng triangulo ay hiram ng mga Arabe sa mga tagapulong ninuno ng mga taga-Guam at iba pang tagapulo sa dagat Pacific at silangang timog Asia. Namamangka, nangingisda at nagkakalakal ang mga tao duon, gamit ang kanilang mga bangka na malalapad, walang katig at walang layag. Ang mga taong dinatnan ng mga tagapulo daan-daan taon bago mag-panahon ni Jesus Christ ay palandas-landas lamang malapit sa dalampasigan, at hindi tumatawid ng dagat. Natuto silang gumawa ng mga bangkang pandagat at paano pumalaot sa gitna ng dagat. Ang mga taga-Arabia ay naakit gumawa ng mga bangka kahit na mga laki sa disierto dahil sa hilig nilang maglakbay-kalakal. Ang ginawa nilang mga bangka, tinawag na dhow, ay tulad sa mga parao. Pati ang mga layag ay tatsulok din. Hanggang ngayon, ang karaniwang bangka sa Arabia ay ang dhow na may tatsulok na layag, bagaman at hindi inukang punong-kahoy ang ginagamit nila. Dahil bihira ang punong-kahoy sa disierto, matipid sa kahoy ang ginawa nilang mga bangka, gaya sa gawi ng mga taga-Greece. Pinagpuputol nilang tabla ( planks) ang kahoy,
Saksi ang mga taga-Europe na dumayo mula nuong 1, 500 taon sa nakaraan: Maliksi ang mga sasakyang dagat ng mga tagapulo, at mahusay silang maglayag nang malayo habang umiiwas sa bagyo o masamang panahon. At daig nila sa bilis ang mga barko ng mga taga-Europe. Iba’t ibang uri ang mga sasakyang dagat na ginawa at ginamit ng mga unang tagapulo na naging ninuno ng mga tao sa silangang timog ng Asia (Southeast Asia) - ang mga taga-Pilipinas, Malaysia, Indonesia at, haka ng ibang nag-agham, ng mga taga-Vietnam, Cambodia at Thailand. Lahat ng mga sasakyang dagat ay gawa sa kahoy at, kung saan mayruon, sa kawayan. Lahat ay nagsimula sa punong-kahoy na pinutol, inuka at hinugis nang patulis upang umusad nang mabilis sa tubig. Ito ang naunang sasakyang tubig (watercraft), tinawag na bangka (dugout canoe) at pinaka-marami sa lahat ng sasakyang tubig sa Pilipinas ngayon. Bangka muna (Sapantaha na naunang ginamit ang balsa (raft), mga kahoy o kawayan na pinagtali-tali, pinalutang sa tubig at pina-usad sa pamamagitan ng tukod o saklay. Walang katibayan ang sapantaha maliban sa mas madaling gawin ang balsa kaysa sa bangka. Ano pa man, ang balsa na tinawag ng iba na salambao at gamit pa hanggang ngayon sa pangisda sa dalampasigan (coastline) ay hindi maituturing na sasakyang dagat.) Ang bangka, pinausad sa pamamagitan ng sagwan (remo, oar), ang naging batayan ng iba pa, at mas malaking sasakyang dagat, sa buong silangang timog ng Asia at sa magkabilang dagat India at Pacific nuong unang panahon. Hanggang kailan lamang, gamit pa ito sa Hawaii, mahahabang bangka na sakay ng 10 o higit pang
(remeros, rowers). Ipinagdiriwang taon-taon ang dragon boat races (habulan ng mga bangka) sa Hongkong hanggang ngayon. Tinawag na baloto, lalo na sa bandang Mindanao, ginamit itong bangka pagtawid sa mga ilog, at pabagtas sa dagat kung malapit at nararating nang pabaybay sa dalampasigan. Naging tunay na sasakyang dagat ang bangka nuong kabitan ng katig (outrigger) sa isa o magkabilang tabi. Tinawag itong tapake (tapaque sa sulat ng Español) sa bandang Batangas at Mindoro, at karaniwang ginamit paglikwas sa nayon upang magkalakal o pagdalaw sa mga karatig pulo. Mas malayo ang narating ng tapake nang tayuan ng layag (vela, sail) na karaniwang hugis tatsulok (lateen, triangular) upang mabilis tugisin ang tungo ng hangin. Nuon natutong maglayag ang mga tagapulo. Sumikat ang vinta bilang sasakyang dagat ng mga Muslim sa Sulu at Mindanao. Ang vinta ay karaniwang tapake na nilagyan ng malaking layag na hugis tatsulok nuong una at cuadrado pagkatapos gayahin ang layag ng mga taga-Europe na dumayo sa Asia. Ang mga tao sa mga kapuluan mula Basilan hanggang Tawi-Tawi, ang mga Bajao, Samal at iba pang Lutao (‘laut tao’ o taong dagat), ay karaniwang namahay sa kanilang mga bangka. Bihira silang lumapag sa lupa, madalas upang ilibing lamang ang patay, kaya lumaki silang bihasa sa paglayag sa dagat. Panahon ng ‘Parao’ Dahil sa paglubog sa dagat ng mga lupain nila, dahil sa pagdami nila at dahil sa pagdanak ng maraming dayuhan, napilitan ang mga tagapulo sa silangang timog Asia na tuklasin ang paglayag, at tutuhanin ang paglaot sa dagat... --Bunkminster Fuller, The Critical Path, New York, 1981 Itong husay sa dagat, saliw sa malaking layag, ang dahilang napakabilis ng vinta at ang mga bangka ng mga taga-Guam na hinangaan nina Ferdinand Magellan nuong 1521. Subalit maliit lamang ang vinta at ang karaniwang gamit ay pangisda lamang, at dahil sadyang matulin, pagpuslit (smuggling) ng contrabando, kaya naging bantog. Upang makapag-kalakal nang malaki at upang makapag-sakay ng marami, kinailangan ang sasakyang dagat na mas malaki at mas matatag kaysa sa tapake o vinta. Batay sa tabâ at habà ng mga punong kahoy na naputol, naglunsad ng malalaking bangka ang mga tagapulo. Sa ilang bahagi ng Visaya, tinawag nilang basnig ang ganitong mas malaking bangka subalit parao ( prau at proa sa sulat ng mga taga-Europe at America), padao o palao ang lumawak na tawag sa maraming pulo sa silangang timog ng Asia at dagat Pacific na narating sa pamamagitan ng bangkang ganito nuong bago pa mag-panahon ni Jesus Christ (‘panaon’ ‘palawan’ o ‘paragua’ ang itinawag sa mga puok na dinadayo ng parau). Ang ibang parao ay dambuhala, nasasakyan ng 100 tao. Kinabitan pa ang mga katig sa tabi, ng lambat at sampahan ng mga taga-sagwan o imbakan ng mga ari-arian. Ginamit ang parao pangsalakay (war canoe), tulad ni Juan de Salcedo, apo ni Miguel Lopez de Legazpi, dahil nakaka-tawid sa dagat, nakaka-pasok sa mga ilog at maraming naisa-sakay na mandirigmang Bisaya at Tagalog na kakampi niya at tumulong sumakop sa iba’t ibang bahagi ng Luzon nuong 1570s. Mabilis, nakaka-singit kahit saan, at marami ang naisasakay, parao rin ang ginamit ng mga taga-Sulu, Mindanao at Borneo pagdambong (piracy) sa ibang bangka sa dagat o pagdukot ng mga tao sa Visaya at Luzon upang ipagbili bilang mga alipin. ‘Balanghay’ o ‘Baranggay’ at ‘Koro-Koro’ Itong sahig na kahoy o kawayan ang dahilan napagkamalan ni Matandang Pliny (Pliny the Elder), manalaysay na taga-Roman empire, mahigit 2, 000 taon sa nakaraan, na sa mga ‘balsa’ tumatawid ng dagat ang mga tagapulo na nagkalakal sa India, Africa at Arabia. Pinatayog at pinatulis ng mga tagapulo ang magkabilang dulo ng parao upang hawiin ang malalaking alon sa gitna ng dagat na madalas umaabot ng 2 o 3 metro ang taas. Nilatagan nila ng sahig (cubierta, deck) ang ibabaw ng parao upang may malakaran. Pang-silong sa init ng araw o patak ng ulan, nagtayo rin ang mga tagapulo ng maliliit na ‘bahay’ (‘balay, ’ ‘baray’ o ‘baday’ sa iba‘t ibang wika sa timog Pilipinas). Ito ang tinawag na mga balanghay o baranggay ng maraming lumikas (migrate) sa Pilipinas. Ang pang-lakbay sa Hawaii ay 2 parao na walang mga katig at pinagkabit ng sahig at kubo. Itong ‘pinagsama’ na may 2 layag ang tinatawag ngayong ‘catamaran.’ Sa bandang Borneo, ang malalaking parao ay niluklukan ng magagarang ‘bahay’ o ‘kubo’ upang sakyan ng mga datu at iba pang pinuno ng mga tagapulo. Ito ang tinawag na koro-koro (caracoa o caracao sa Español), madalas walang katig dahil pang-ceremonia at malalapit lamang ang nilalakbay. Kapag tumatawid ng malawak na dagat, parao rin ang gamit ng mga datu. Marami at malalayo ang nilayag ng mga ninunong tagapulo. Karamihan ng inabot nilang mga pulo sa dagat Pacific ay walang mga tao, at ang gawi nila ng paggawa ng bangka ay nanatili nang walang pagbabago, tulad ng mga tagapulo ng Yami at iba pang tagapulo ng Batanes na nakarating sa pulo ng Taiwan na mga parao pa rin ang gamit hanggang nuong 1930s. Ang mga tagapulo na nagpatuloy pa-hilaga, nakarating at namahay sa dulong timog ng China, ang nagdala ng gawi ng paglalayag sa dagat duon. Ganuon din ang nangyari sa mga narating na puok sa India at Arabia. ‘Dyong, ’ ang barkong may ‘balát’ Napansin nina Magellan at Antonio Pigafetta na hawig sa mga Arabe ang layag ng mga bangka sa Guam. Hindi nila nahula na ang layag na corteng triangulo ay hiram ng mga Arabe sa mga tagapulong ninuno ng mga taga-Guam at iba pang tagapulo sa dagat Pacific at silangang timog Asia. Namamangka, nangingisda at nagkakalakal ang mga tao duon, gamit ang kanilang mga bangka na malalapad, walang katig at walang layag. Ang mga taong dinatnan ng mga tagapulo daan-daan taon bago mag-panahon ni Jesus Christ ay palandas-landas lamang malapit sa dalampasigan, at hindi tumatawid ng dagat. Natuto silang gumawa ng mga bangkang pandagat at paano pumalaot sa gitna ng dagat. Ang mga taga-Arabia ay naakit gumawa ng mga bangka kahit na mga laki sa disierto dahil sa hilig nilang maglakbay-kalakal. Ang ginawa nilang mga bangka, tinawag na dhow, ay tulad sa mga parao. Pati ang mga layag ay tatsulok din. Hanggang ngayon, ang karaniwang bangka sa Arabia ay ang dhow na may tatsulok na layag, bagaman at hindi inukang punong-kahoy ang ginagamit nila. Dahil bihira ang punong-kahoy sa disierto, matipid sa kahoy ang ginawa nilang mga bangka, gaya sa gawi ng mga taga-Greece. Pinagpuputol nilang tabla ( planks) ang kahoy,